Wspólny projekt
Ukrainian Center for Analysis and Intelligence
Most Solution Group
Mind.UA
Obecnie większość organizacji międzynarodowych oraz państw z sześciu regionów świata aktywnie pomaga Ukrainie nie tylko w przeciwstawianiu się rosyjskiej agresji, ale także we wzmacnianiu potencjału instytucji państwowych i stabilizacji gospodarki.
Należy rozumieć, że każdy partner międzynarodowy, który obecnie udziela wsparcia Ukrainie, traktuje je jako inwestycję mającą na celu uzyskanie korzyści politycznych, geopolitycznych, gospodarczych lub wojskowych — co jest w pełni uzasadnioną polityką.
Bez wątpienia, dla zdecydowanej większości partnerów Ukrainy kluczowe znaczenie ma umocnienie na wschodniej flance Europy stabilnego i silnego państwa sojuszniczego, które jest politycznie, gospodarczo i kulturowo zintegrowane z zachodnim systemem wpływów oraz zdolne pełnić rolę bastionu przeciw agresywnej ekspansji Federacji Rosyjskiej na Zachód.
Jednocześnie naiwne byłoby sądzić, że partnerzy międzynarodowi Ukrainy są pozbawieni pragmatycznych kalkulacji i nie dostrzegają w wspieraniu państwa ukraińskiego znaczącego potencjału handlowego dla własnych gospodarek. Elity polityczne i biznesowe partnerów doskonale zdają sobie sprawę, że w przyszłości Ukraina stanie się źródłem dużych zamówień publicznych i interesujących projektów inwestycyjnych, a także atrakcyjnym rynkiem dla sprzedaży towarów i usług.
Pozytywną tendencją ostatnich lat jest to, że Ukrainę coraz częściej postrzega się jako kraj zdolny do generowania nowych technologii. Dotyczy to przede wszystkim przemysłu obronnego. Po raz pierwszy od odzyskania niepodległości Ukraina wykazuje oznaki przywództwa technologicznego w wybranych sektorach gospodarki i jest w stanie konkurować w tych obszarach z wiodącymi państwami na świecie.
Naturalne jest, że rządy międzynarodowych partnerów Ukrainy, dbając o interesy własnych gospodarek i krajowego biznesu, już rozważają, jak stworzyć dla swoich firm sprzyjające warunki, aby mogły skutecznie konkurować o prawo realizacji projektów inwestycyjnych w ramach powojennej odbudowy.
Każde państwo sojusznicze Ukrainy wybiera własną taktykę. Jedni otwarcie deklarują, że w zamian za udzieloną pomoc wojskową i finansową oczekują dostępu do zamówień publicznych w ramach powojennej odbudowy Ukrainy, zamierzając uzyskać od władz ukraińskich specjalny preferencyjny reżim dla swojego biznesu. Inni mniej otwarcie ogłaszają takie zamiary, jednak już dziś prowadzą skuteczne przygotowania, wdrażając narzędzia wsparcia własnych przedsiębiorstw w celu wzmocnienia ich pozycji w przyszłej konkurencji o tego rodzaju projekty.
Warto zaznaczyć, że obecnie niektóre państwa, które aktywnie wspierają Ukrainę w konflikcie zbrojnym z Federacją Rosyjską, rozpoczęły już przygotowania do udziału w procesie powojennej odbudowy oraz zapewniły swoim firmom warunki prowadzenia działalności w Ukrainie korzystniejsze niż te dostępne dla spółek ukraińskich. Przewaga ta stała się możliwa dzięki celowemu wykorzystaniu narzędzi politycznych, instytucjonalnych i finansowych, ukierunkowanych na wzmocnienie pozycji krajowego biznesu w przestrzeni gospodarczej Ukrainy.
Szczegółowa analiza polityki partnerów Ukrainy pozwala wyróżnić kilka kluczowych kierunków stosowanych w celu stworzenia sprzyjających warunków dla udziału przedsiębiorstw krajowych w powojennej odbudowie.
Pierwszy kierunek — wykorzystanie wpływów politycznych, zarówno w formie „miękkiej”, jak i bardziej bezpośredniej. Niektórzy partnerzy międzynarodowi Ukrainy otwarcie podkreślają, że już wnieśli i nadal wnoszą istotny wkład w wzmocnienie zdolności obronnych państwa. W związku z tym oczekują przyznania ich firmom priorytetowego dostępu do realizacji dużych projektów odbudowy po zakończeniu działań wojennych.
Ważne jest podkreślenie, że tego podejścia nie oceniamy negatywnie. Wręcz przeciwnie — aktywny i konsekwentny udział poszczególnych państw we wspieraniu Ukrainy w czasie wojny powinien być istotnym kryterium przy podejmowaniu decyzji o otwartości ukraińskiej gospodarki dla podmiotów z tych krajów na rynku ukraińskim.
Należy rozumieć, że w warunkach współczesnej globalnej gospodarki ograniczenie obecności kapitału zagranicznego jest praktycznie niemożliwe. Nie da się temu przeciwdziałać, ale w interesie Ukrainy jest, aby w jej gospodarce uczestniczyły przede wszystkim firmy z państw, które udowodniły swoją strategiczną lojalność wobec suwerenności, bezpieczeństwa i rozwoju Ukrainy.
Drugi kierunek — wykorzystanie instytucji międzynarodowych, przede wszystkim finansowych, w celu wpływania na priorytety i kierunki wykorzystania zasobów finansowych, jakimi dysponuje Ukraina.
Nie podzielamy poglądu, że instytucje międzynarodowe — w szczególności Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju, Europejski Bank Inwestycyjny czy Międzynarodowa Korporacja Finansowa — bezpośrednio realizują interesy poszczególnych państw. Jednocześnie oczywiste jest, że te organizacje ustalają priorytety i określają ramowe warunki korzystania z zasobów finansowych, którymi zarządzają, także w sektorze cywilnym gospodarki.
Nie ma wątpliwości, że konkretne państwa wyspecjalizowane w technologiach OZE będą wywierać wpływ na międzynarodowe instytucje finansowe, przekonując je do priorytetowego traktowania projektów z zakresu odnawialnych źródeł energii w ramach powojennej odbudowy ukraińskiego systemu energetycznego — zamiast finansowania rekonstrukcji zniszczonych elektrowni węglowych.
Trzeci kierunek — tworzenie rozbudowanej sieci formalnych i nieformalnych kanałów komunikacji z ukraińskimi partnerami, którzy znacząco wpływają na procesy kształtowania polityki państwa.
Zdecydowana większość ukraińskich badaczy nie poświęca wystarczającej uwagi temu aspektowi. Tymczasem, naszym zdaniem, posiadanie szerokiej sieci kontaktów z kluczowymi ukraińskimi aktorami politycznymi, urzędnikami, przedstawicielami dużego biznesu i innymi wpływowymi grupami jest jednym z kluczowych czynników sukcesu zagranicznego przedsiębiorstwa na rynku ukraińskim.
Pomimo powszechnej tendencji do ignorowania tego elementu, w trakcie badania wyraźnie odnotowaliśmy prawidłowość: zagraniczne firmy z doświadczeniem w Ukrainie, które rozumieją specyfikę lokalnego środowiska i zbudowały szeroką sieć kontaktów z wpływowymi aktorami, osiągają znacznie lepsze wyniki. Czynnik ten okazuje się decydujący niezależnie od innych uwarunkowań, w tym stricte gospodarczych.
Firmy z szeregu państw, których rządy aktywnie wspierają Ukrainę w czasie pełnoskalowej wojny, wykorzystały sytuację do stworzenia szerokiej i głębokiej sieci kontaktów w kręgach państwowych i biznesowych państwa. Już dziś obserwuje się tendencję skutecznego przekształcania tego niematerialnego zasobu w konkretne korzyści gospodarcze dla biznesu takich państw.
Warto zauważyć, że niektórzy przedstawiciele zagranicznego biznesu, przede wszystkim z państw będących aktywnymi sojusznikami Ukrainy, wykazują głębsze zrozumienie specyfiki „ukraińskiego networkingu” i mechanizmów „tworzenia sojuszy biznesowo-politycznych” niż znaczna część krajowych przedsiębiorców. Nic więc dziwnego, że to właśnie te firmy wygrywają konkurencję o najbardziej atrakcyjne finansowo projekty w Ukrainie.
Nie oceniamy tego, czy takie praktyki są pozytywne czy negatywne — jedynie stwierdzamy istnienie tej specyfiki w prowadzeniu działalności gospodarczej w realiach ukraińskich. Biorąc pod uwagę istotny wpływ tego czynnika na konkurencyjność podmiotów gospodarczych, został on uwzględniony w badaniu.
Czwarty kierunek — wykorzystanie narzędzi finansowych i gospodarczych, które partnerzy Ukrainy stosują w celu wsparcia swoich przedsiębiorstw w realizacji strategicznych celów obecności i rozwoju działalności w Ukrainie.
Dla wielu ukraińskich przedsiębiorców i przedstawicieli środowiska politycznego mało znany jest fakt, iż część międzynarodowych partnerów Ukrainy wdrożyła już specjalne programy przewidujące zestaw narzędzi finansowych wsparcia. Instrumenty te mają na celu ułatwienie operacji z ukraińskimi kontrahentami lub bezpośrednie wsparcie działalności zagranicznych firm na terytorium Ukrainy.
Do osiągnięcia tego celu wykorzystuje się szeroki wachlarz narzędzi, z których najczęściej spotykane to mechanizmy finansowe i ubezpieczeniowe. Niektóre państwa udzielają swoim firmom preferencyjnych kredytów eksportowych w celu rozszerzenia działalności w Ukrainie, a także częściowo pokrywają ryzyko związane z taką działalnością.
Zdecydowana większość państw zapewnia też swoim przedsiębiorstwom wsparcie techniczne, doradcze i prawne w zakresie prowadzenia działalności w Ukrainie.
Naszym zdaniem większość międzynarodowych partnerów Ukrainy nie wdrożyła jeszcze w pełni programów wsparcia własnego biznesu w ukraińskiej przestrzeni gospodarczej, oczekując na bardziej klarowne perspektywy zakończenia wojny. Prawdopodobnie już po ustabilizowaniu sytuacji uruchomione zostaną kompleksowe i zakrojone na szeroką skalę mechanizmy wsparcia krajowego biznesu: finansowanie długoterminowe, rozbudowany system gwarancji państwowych, redukcja ryzyka inwestycyjnego oraz koordynacja z władzami Ukrainy przy realizacji projektów wspólnych.
W celu oceny pozycji przedsiębiorstw z różnych państw, które będą konkurować o zamówienia publiczne w ramach realizacji szeroko zakrojonych projektów inwestycyjnych na Ukrainie, przeprowadziliśmy kompleksowe badanie. Obejmuje ono szeroki wachlarz czynników determinujących poziom konkurencyjności firm na rynku ukraińskim.
Nie podzielamy idealistycznego przekonania, że po zakończeniu wojny na Ukrainie będzie dominował krystalicznie czysty model gospodarki rynkowej, w którym wszystkie przedsiębiorstwa mają równy dostęp do zamówień publicznych, a zwycięzca wyłaniany jest wyłącznie według kryteriów cena/jakość/doświadczenie.
W niniejszym badaniu odchodzimy od takich teoretycznych abstrakcji, przydatnych przy analizie procesów w gospodarkach rozwiniętych i instytucjonalnie stabilnych, ale bezwartościowych w stosunku do realiów prowadzenia biznesu w kraju znajdującym się w stanie pełnoskalowej wojny.
Prezentowane badanie jest pierwszym, które uwzględnia nie tylko czynniki ekonomiczne, lecz także aspekty instytucjonalne, mające nie mniejszy, a czasem wręcz większy wpływ na powodzenie działalności gospodarczej na Ukrainie.
W ramach prezentacji przedstawiono kluczowe wnioski badania „Ranking konkurencyjności przedsiębiorstw poszczególnych krajów planujących udział w odbudowie Ukrainy”. Celem jest ocena potencjału biznesu zagranicznego do skutecznego uczestnictwa w powojennej odbudowie z uwzględnieniem czynników ekonomicznych i instytucjonalnych, które kształtują przewagi konkurencyjne na rynku ukraińskim. Dla porównania oceniono również pozycję firm ukraińskich.
Metodologia
Analiza obejmuje zarówno obiektywne wskaźniki ekonomiczne (Grupa I), jak i czynniki oceniane metodą ekspercką (Grupa II). Takie podejście łączy ilościową ocenę z jakościową analizą czynników strukturalnych i instytucjonalnych, które nie zawsze dają się bezpośrednio zmierzyć, ale znacząco wpływają na realną konkurencyjność firm w kontekście ukraińskim.
W pierwszej grupie wskaźników znalazły się mierzalne czynniki ekonomiczne i porównywalne dane empiryczne — standardowy zestaw kluczowych parametrów wpływających na konkurencyjność firm z poszczególnych państw.
W drugiej grupie uwzględniono istotne czynniki, które zazwyczaj pozostają poza zakresem tradycyjnych analiz ekonomicznych, choć ich wpływ na realną konkurencyjność jest bardzo duży. W kontekście naszego badania kluczowe są:
1. Aktywność pomocy Ukrainie w czasie wojny ze strony kraju rejestracji firm. Zakładamy, że przedsiębiorstwa z państw konsekwentnie wspierających Ukrainę faktycznie uzyskają preferencyjny status na rynku ukraińskim.
Prawdopodobnie nie zostanie to sformalizowane w przepisach, jednak mało wątpliwe, że w praktyce firmy te spotkają się z przychylniejszym traktowaniem ze strony instytucji państwowych, partnerów ukraińskich i społeczeństwa. Przykładowo, można oczekiwać, że spółki niemieckie czy brytyjskie będą działały w korzystniejszym klimacie biznesowym niż przedsiębiorstwa z Białorusi — nawet jeśli ich właściciele nie są powiązani z polityką swojego kraju.
2. Wsparcie polityczne ze strony rządu kraju rejestracji firm oraz stopień zaangażowania w promocję ich interesów. Podejścia partnerów Ukrainy do wspierania własnego biznesu różnią się istotnie. Choć niektóre państwa formalnie nie tworzą specjalnych warunków dla swoich firm na Ukrainie, większość wprowadziła już skuteczne mechanizmy wsparcia. Ma to wpływ na decyzje korporacji o zasadności inwestycji lub/oraz rozszerzaniu obecności w Ukrainie.
Część rządów przyjmuje postawę pasywną, faktycznie nie ingerując w geograficzną ekspansję biznesu, podczas gdy wielu partnerów wręcz zachęca firmy do korzystania z dostępnych narzędzi wsparcia, by zwiększyć aktywność na Ukrainie. Taka proaktywność bezpośrednio zwiększa aktywność inwestycyjną firm z danego kraju.
3. Rozwinięcie formalnych kanałów współpracy z organami państwowymi Ukrainy i urzędnikami różnych szczebli — zarówno przez oficjalne instytucje partnerów, jak i ich biznes. Po rozpoczęciu pełnoskalowej wojny intensywność kontaktów międzynarodowych Ukrainy wzrosła. Mimo prób centralizacji komunikacji Ukrainy z organizacjami ponadnarodowymi (UE, NATO), wiele wpływowych państw świadomie skupiło się na kanałach dwustronnych z władzami ukraińskimi.
Część krajów wykorzystała ten okres do stworzenia szerokiej sieci oficjalnych kontaktów międzypaństwowych — instytucjonalnej podstawy promocji interesów gospodarczych w okresie powojennym. Obecnie kanały te służą głównie reagowaniu na bieżące potrzeby Ukrainy, lecz po zakończeniu działań wojennych zostaną dostosowane do nowego kontekstu i użyte do konsekwentnego lobbingu interesów gospodarczych danych państw.
4. Poziom rozwoju nieformalnych powiązań między firmami danego kraju a kluczowymi grupami wpływu na Ukrainie oraz stopień ich integracji w sieci biznesowe, regionalne i branżowe nieformalnej współpracy.
Przez długi czas czynnik ten stanowił jedną z głównych przewag konkurencyjnych wielu firm ukraińskich. Po rozpoczęciu pełnoskalowej wojny modele prowadzenia biznesu na Ukrainie stały się jednak bardziej zrozumiałe dla partnerów zagranicznych. Wielu zrezygnowało z oczekiwania szybkiego dostosowania ukraińskiego środowiska biznesowego do standardów krajów rozwiniętych i zaczęło samodzielnie adaptować się do istniejącej specyfiki.
W rezultacie wiele zagranicznych firm posiada dziś na Ukrainie nawet bardziej rozbudowaną sieć kontaktów nieformalnych niż część rodzimego biznesu i skutecznie ją wykorzystuje, często osiągając lepsze efekty niż przedsiębiorstwa ukraińskie.
5. Charakter i głębokość współpracy z międzynarodowymi instytucjami finansowymi — Europejskim Bankiem Inwestycyjnym (EBI), Międzynarodową Korporacją Finansową (IFC), EBOiR i innymi.
Obecnie instytucje te należą do kluczowych inwestorów w gospodarce Ukrainy i z dużym prawdopodobieństwem będą odgrywać istotną rolę również w powojennej odbudowie. Doświadczenie w realizacji projektów przy ich wsparciu stanowi dodatkowy atut w przyszłej konkurencji o duże kontrakty odbudowy.
Niektóre kraje mają też większy wpływ na politykę instytucji międzynarodowych, co pozwala im kształtować strategiczne ramy i priorytety inwestycyjne, w których te instytucje działają — co może sprzyjać ich firmom w dostępie do programów odbudowy.
Ogólnie rzecz biorąc, w badaniu przeprowadzono pogłębioną analizę polityki każdego badanego państwa w zakresie wspierania własnego biznesu i ułatwiania mu działalności na Ukrainie, a także przeanalizowano wszystkie istotne przypadki inwestycji zagranicznych zrealizowanych po rozpoczęciu pełnoskalowej wojny.
Pozwoliło to zidentyfikować m.in. sytuacje, w których firmy z określonych krajów aktywnie wchodziły na rynek ukraiński, pozyskując lokalnych partnerów — co świadczyło o znajomości specyfiki rynku i chęci adaptacji. Na poziomie makro odnotowano m.in. tworzenie systemowej sieci kontaktów międzyrządowych przez jednego z kluczowych partnerów Ukrainy, obejmującej wszystkie szczeble — od politycznego po techniczny — jako podstawę późniejszej promocji interesów własnego biznesu w Ukrainie.
Top-5 krajów pod względem poziomu publicznej aktywności rządów w promowaniu interesów ich przedsiębiorców w projektach odbudowy Ukrainy (na podstawie analizy treści publicznych oświadczeń, deklaracji politycznych i aktywności medialnej)
Top-5 krajów pod względem realnego udziału partnerów międzynarodowych w zapewnieniu komercyjnej obecności ich przedsiębiorców w projektach odbudowy Ukrainy (na podstawie analizy faktycznych decyzji politycznych, programów rządowych, instrumentów finansowych oraz mechanizmów instytucjonalnych)
Ocena konkurencyjności przedsiębiorstw poszczególnych krajów, które planują uczestniczyć w odbudowie Ukrainy
a) Mimo niepewności co do zakończenia wojny większość państw partnerskich wykazuje strategiczne myślenie i już teraz wdraża mechanizmy instytucjonalne, finansowe i polityczne, które mają zapewnić korzystne warunki dla ekspansji ich firm na Ukrainie w perspektywie średnio- i długoterminowej.
b) W okresie powojennym przedsiębiorstwa ukraińskie będą miały słabszą pozycję na rynku wewnętrznym w porównaniu z firmami z szeregu państw zagranicznych. To widać już w chwili obecnej.
Dogłębna analiza procesów gospodarczych pokazuje, że ukraińskie przedsiębiorstwa prawdopodobnie wyjdą z wojny bardziej odporne psychologicznie i gotowe przyjmować znacznie wyższe ryzyko inwestycyjne niż większość firm z innych krajów. Jednocześnie wojna znacząco osłabiła ich możliwości finansowe, co może poważnie ograniczyć konkurencyjność w najbliższym czasie.
Pozycję ukraińskiego biznesu dodatkowo osłabia fakt, że większość partnerów międzynarodowych — słusznie uznając rynek ukraiński za wysoko ryzykowny — aktywnie wprowadza mechanizmy wspierania własnych firm. Tymczasem ukraiński rząd wychodzi z założenia, że w tym nie ma potrzeby i lokalny biznes dobrze sam sobie poradzi.
c) W rozszerzonej wersji badania przedstawiono mocne strony przedsiębiorstw każdego państwa — z wyraźnym wskazaniem czynników, które w największym stopniu determinują ich konkurencyjność na rynku ukraińskim.
Ogólny wniosek jest taki: firmy zagraniczne osiągnęły już tak silną pozycję w gospodarce oraz polityce Ukrainy, że są w stanie skutecznie konkurować z biznesem krajowym. Coraz częściej niwelują przy tym przewagi instytucjonalne, które przez długi czas pozwalały przedsiębiorstwom ukraińskim utrzymywać czołowe pozycje na rynku wewnętrznym.
Jesteśmy przekonani, że przedstawiciele ukraińskiego biznesu, którzy oczekują końca wojny w nadziei na łatwe uzyskanie znacznej części zamówień publicznych w ramach programów odbudowy, będą bardzo zaskoczeni faktem, że najbardziej atrakcyjne kontrakty przypadną właśnie firmom zagranicznym.
d) Władze ukraińskie i krajowe przedsiębiorstwa powinny uważnie monitorować politykę wspierania biznesu lokalnego, jaką realizują kluczowi partnerzy międzynarodowi Ukrainy na jej terytorium. Nie chodzi o tworzenie nierynkowych preferencji dla firm ukraińskich, lecz o zapewnienie równych warunków dostępu do możliwości gospodarczych — w tym zamówień publicznych i projektów inwestycyjnych — dla wszystkich uczestników rynku, niezależnie od kraju pochodzenia.
Zdecydowanie nie należy wprowadzać taryf ani sztucznych, nieformalnych barier dla przedsiębiorstw z krajów, które obecnie aktywnie wspierają Ukrainę w czasie wojny. Jednocześnie zapewnienie firmom ukraińskim dostępu do długoterminowych zasobów finansowych oraz mechanizmów częściowego pokrycia ryzyka związanego z realizacją projektów inwestycyjnych na Ukrainie — podobnych do tych, z których korzysta już wiele firm zagranicznych działających na rynku ukraińskim — należy traktować jako w pełni legalne i rynkowe narzędzia polityki gospodarczej.
Monitorowanie zmian instytucjonalnych w Europie Środkowo-Wschodniej: Raport dla inwestorów
Аnalityczne badanie
Powojenna odbudowa Ukrainy: oczekiwania, plany i strategie partnerów międzynarodowych
Аnalityczne badanie
Tendencje i prognozy rozwoju przemysłu w CEE: raport analityczny
Аnalityczne badanie